Materiały logopedyczne

Pomoc psychologiczno-pedagogiczna.

Dla kogo?
1. Uczniowie z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego:
a) Niepełnosprawni:
• niesłyszący, słabosłyszący
• niewidomi, słabowidzący
• z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją
• z upośledzeniem umysłowym
• z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera
• z niepełnosprawnościami sprzężonymi
b) Niedostosowani społecznie
c) Zagrożeni niedostosowaniem społecznym

2. Uczniowie z innymi orzeczeniami, opiniami i rozpoznani w szkole jako potrzebujący pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w szczególności z uwagi na:
• szczególne uzdolnienia
• przewlekłe choroby
• specyficzne trudności w uczeniu się
• zaburzenia komunikacji językowej
• sytuację kryzysową lub traumatyczną
• niepowodzenia edukacyjne
• zaniedbania środowiskowe związane z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny, sposobem spędzania wolnego czasu, kontaktami

Inicjowanie pomocy
Zgodnie z § 5. Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej pomoc psychologicz-no-pedagogiczna w przedszkolu, szkole i placówce jest udzielana z inicjatywy:
1. ucznia
2. rodziców ucznia
3. nauczyciela, wychowawcy grupy wychowawczej lub specjalisty prowadzącego zajęcia z uczniem
4. poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej
5. asystenta edukacji romskiej
6. pomocy nauczyciela

Oznacza to, że jeśli rodzic zauważy ważne potrzeby swojego dziecka, może zgłosić to nauczycielowi, wychowawcy lub specjaliście. Nauczy-ciele, wychowawcy i specjaliści są zobowiązani do przekazywania takich informacji dyrektorowi od razu po ich uzyskaniu.

Kto jej udziela?
Osobami odpowiedzialnymi za udzielanie wsparcia uczniowi ze specjalnymi
potrzebami edukacyjnymi są nauczyciele, wychowawcy grup wychowawczych oraz specjaliści pracujący z uczniem. Tworzą oni ZESPÓŁ. Zespół współpracuje z rodzicami ucznia.
 
Ważne dokumenty
INDYWIDUALNY PROGRAM EDUKACYJNO-TERAPEUTYCZNY
Dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, którzy posiadają orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego i wobec których zespół dokonał wielospecjali-stycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia.

KARTA INDYWIDUALNYCH POTRZEB UCZNIA (KIPU)
PLAN DZIAŁAŃ WSPIERAJĄCYCH (PDW)
Dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, którzy nie posiadają orze-czenia o potrzebie kształcenia specjalnego, lecz mają inny rodzaj orzeczenia, opi-nię poradni psychologiczno-pedagogicznej lub ich potrzeby rozpoznano w przed-szkolu, szkole lub placówce.

Zasady przekazywania KIPU
• Kiedy uczeń kończy lub zmienia przedszkole/szkołę/placówkę, oryginał karty otrzymuje rodzic (lub pełnoletni uczeń), kopia pozostaje w szkole. Warto, aby rodzic (pełnoletni uczeń) przekazał kartę przedszkolu, szkole, placówce, do której trafia – pomoże to zapewnić ciągłość oddziaływań.
• Dyrektor przedszkola/szkoły/placówki może kartę przekazać dalej wyłącznie za zgodą rodziców (pełnoletniego ucznia).

Opracowała: mgr Katarzyna Wieczorek, logopeda, na podstawie materiałów „Moje dziecko w przedszkolu i szkole”. 

________________________________________________________________________________________ 

Rozwój mowy dziecka

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, a dziecko przyswaja sobie ją od najbliższego otoczenia drogą naśladownictwa.

Rozwój mowy uwarunkowany jest genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale możliwy jest jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym, z innymi ludźmi. Słowem, jest to proces, w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne. W rozwoju mowy wyodrębnia się cztery okresy (w nawiasach podano lata ramowo):

–        okres melodii (0 – 1),

–        okres wyrazu (1 – 2),

–        okres zdania (2 – 3),

–        okres swoistej mowy dziecięcej (3 – 7).

Okres melodii. Początkowo dziecko komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku. Po krzyku matka poznaje, że dziecko jest głodne, mokro mu, zimno. Dziecko zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się matka. Jest to pierwsze porozumienie. Krzyk jest też ćwiczeniem narządu oddechowego: wdech – krótki, wydech – długi, powolny.

             W 2 – 3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać różne dźwięki (głużenie albo gruchanie), towarzyszące nieskoordynowanym ruchom kończyn i całego ciała. Głużenie to jeszcze nie mowa, ale nieświadome ćwiczenie narządów artykulacyjnych. Głużą wszystkie dzieci, także głuche.

            W drugiej połowie pierwszego roku życia obserwujemy u dziecka gaworzenie. Mamy tu do czynienia z zamierzonym powtarzaniem dźwięków.

             Z końcem pierwszego roku życia dziecko już rozumie, spełnia proste polecenia. Pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba. Rozwój mowy w tym okresie postępuje równolegle z rozwojem fizycznym: fazie głużenia odpowiada umiejętność unoszenia głowy; gaworzeniu – umiejętność siadania; pierwszym wyrazom – pozycja pionowa, stawanie.

Okres wyrazu. Dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek, prócz nosowych. Ze spółgłosek wymawia: p, pi, b, bi, m, mi, t, d, n. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi. Upraszcza grupy spółgłoskowe. Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki. 

Okres zdania. W tym czasie mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wypowiadać głoski: w, wi, f, fi, ś, ź, ć, dź, ń, l, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, ł. Pod koniec tego okresu mogą się już pojawiać głoski  s, z, c, dz. Dziecko już wie, jak dana głoska powinna brzmieć, ale jeszcze nie umie jej wypowiedzieć. 

Okres swoistej mowy dziecięcej. Czwarty rok życia opanowane są następujące głoski: s, z, c, dz. Około 5 roku życia utrwalane są głoski: sz, ż, cz, dż i r. Mowa dziecka daleka jest od doskonałości. Wyrazy są poskracane, głoski poprzestawiane, grupy spółgłoskowe – uproszczone. Występują zlepki wyrazów i nowotwory językowe. Może wystąpić niepłynność mówienia.

 __________________________________________________________________________________

 

POWSTAWANIE POSZCZEGÓLNYCH GŁOSEK W PROCESIE ROZWOJU MOWY DZIECKA

 

Wiek dziecka	Artykulacja głosek
pierwsze miesiące życia	głużenie: powstają przypadkowe dźwięki
ok. 6 miesiąca życia	gaworzenie – powtarzanie usłyszanych dźwięków
1 – 2 rok życia	pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba; dziecko wymawia samogłoski: a, o, u, i, y, e oraz spółgłoski: p, pi, b, bi, m, mi, t, d, n
2 – 3 rok życia	pojawiają się proste zdania, dziecko wymawia samogłoski: ę, ą i spółgłoski: w, wi, f, fi, ś, ź, ć, dź, ń, l, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, ł, s, z, c, dz
4 – 5 rok życia	utrwalane są głoski: s, z, c, dz, pojawia się głoska r, czasem głoski: sz, ż, cz, dż
5 – 6 rok życia	utrwalane są głoski: sz, ż, cz, dż

Napisane na podstawie: ”Minimum logopedycznego nauczyciela przedszkola” G. Demel, „Mowa – rozwój – zaburzenia – terapia”  M. Minczakiewicz, „Domowe zabawy logopedyczne”  Dembińska i stron www.

Opracowała: Katarzyna Wieczorek, logopeda.

_______________________________________________________________________________

 

Ćwiczenia buzi i języka dla dzieci.

 1.  SUM – wielka ryba otwiera i zamyka usta – powolne i płynne otwieranie ust aż do maksymalnego rozwarcia, a następnie powolne i płynne zamykanie ust.
2.  PAJAC – śmieje się i wysuwa do przodu ściągnięte usta; przez cały czas wargi zamknięte.
3.  DZIADEK PALI FAJKĘ – lekko złączone i lekko napięte wargi oddalają się od siebie na skutek wydmuchiwanego powietrza; cichutka i lekka eksplozja.
4.  WIATR – wygina drzewa – lekko wysuniętymi do przodu ustami prowadzi dziecko płynny, wydychany jak najdalej strumień powietrza; dmucha.
5.  CAŁUSY -  posyłamy mamusi całusa na odległość.
6.  OTWIERANIE I ZAMYKANIE SZUFLADKI – dolna szczęka lekko wysuwa się do przodu i cofa się z powrotem.
7.  ŚLIMAK WYSUWA RÓŻKI – między luźno złączone wargi lekko wysuwa się czubek języka i z powrotem cofa się do buzi.
8.  LODY – oblizujemy buzię po zjedzeniu lodów – czubkiem języka oblizujemy górną i dolną wargę, zawsze od kącika ust w obydwa kierunki; ruch rozpoczynamy zawsze od środka warg.
9.  JASZCZURKA – rusza językiem – język lekko wysunięty między wargi wykonuje poziome ruchy z jednej strony na drugą, usta lekko otwarte.
10.KOCI GRZBIET – usta są otwarte, czubek języka jest położony za dolnymi zębami, grzbiet języka unosi się w kierunku do przodu i w górę do podniebienia.
11.PIŁECZKA – przy mocno zwartych wargach dziecko wypełnia policzki powietrzem, dalej przenosi powietrze z jednego policzka do drugiego.
12.KARP – zęby złączone, wargi zaokrąglone i lekko wysunięte do przodu, zamykają się i otwierają.
13.KOŃ – parska – wydychane powietrze porusza wargi delikatnie złączone i lekko wysunięte do przodu.
14.MRÓZ – przez otwarte usta dziecko szybko wydycha ciepłe powietrze na ręce, chucha.
15.MYSZKA – czubek języka wypycha od wewnątrz na przemian lewy i prawy policzek, wargi są zamknięte.
16.MAŁPKA – przy zamkniętych ustach dziecko wsuwa czubek języka pomiędzy dolną wargę i dolne dziąsła i przesuwa język z jednej strony na drugą, ruch rozpoczynamy od środka; podobnie czynimy z górną wargą.
17.PIŁA – buzia otwarta, czubek języka przesuwa się delikatnie i płynnie po krawędziach górnych i dolnych zębów.
18.JĘZYK WITA SIĘ – buzia otwarta, czubek języka dotyka każdego zęba u góry i na dole.
19.JĘZYK MASAŻYSTA – buzia otwarta, czubek języka masuje wałek dziąsłowy.
20.JĘZYK NA HUŚTAWCE – buzia otwarta, czubkiem języka oblizujemy górne dziąsła.
21.ŁÓDKA – czubek języka przesuwa się lekko do tyłu i do przodu po dziąsłach za górnymi zębami; krótki ruch, buzia otwarta.
22.DZIĘCIOŁ – czubek języka lekko stuka w wałek dziąsłowy za górnymi zębami, buzia otwarta.
23.ZAGNIATANIE CIASTA – buzia otwarta, czubek języka naciska na górny wałek dziąsłowy.
24.KONIK KŁUSUJE – czubek języka mocno dociśnięty do podniebienia, nagle gwałtownie się odrywa; mlaskanie.
25.MALOWANIE – czubek języka maluje, przesuwa się po od górnego wałka dziąsłowego w kierunku gardła.
26.GIMNASTYKA – czubek języka dotyka na przemian górnego wałka dziąsłowego, a następnie dolnego wałka dziąsłowego, buzia otwarta; ruch pionowy języka.
27.ZASŁONA – wyprostowany język spoczywa nieruchomo za górnymi zębami na dziąsłach, buzia otwarta; można liczyć czas.
28.KOTEK OBLIZUJE SIĘ – dokładne oblizywanie warg przy szeroko otwartej buzi, język porusza się powoli.
29.SYRENA STRAŻACKA – wymawiamy bardzo dokładnie na przemian samogłoski „i-u”.
30.MINKI – na zmianę pokazujemy uśmiech i dzióbek („pyszczek rybki”), przy złączonych zębach.

Napisane przez mgr Katarzynę Wieczorek, logopedę, na podstawie:
K. Svobodová, „Język i mowa. Ćwiczenia rozwijające motorykę narządów mowy.”

___________________________________________________________________

Wspomaganie rozwoju mowy dziecka

Każdy rodzic może samodzielnie stymulować rozwój mowy swojego dziecka. W jaki sposób?

• przede wszystkim mówiąc do maluszka jak najczęściej, stosując tzw. kąpiel słowną. Wykorzystujemy do tego codzienną aktywność. Wykonując daną czynność, opowiadamy o niej, np. „Robię zupę, obieram marchewkę. Popatrz, marchewka jest twarda i pomarańczowa. Dotknij – prawda, że twarda?”. Komentujmy możliwie często to, co sami robimy i co robi dziecko. Mówmy do naszego dziecka wyraźnie i powoli, by wszystkie wypowiadane przez nas słowa były czytelne. Budujmy krótkie zdania, używajmy prostych zwrotów. Unikamy zdrobnień i mowy dziecięcej, opisujemy czynności. Starajmy się wyróżniać – gestem, intonacją – nazwy w wypowiedziach;

• bądźmy dobrymi słuchaczami – obserwujmy dziecko i podążajmy za nim. Podbudowujmy w maluszku chęć komunikowania się, dostrzegając jego potrzeby. Nie wyręczajmy dziecka w mówieniu, nie starajmy się zrozumieć w lot jego potrzeb – niech próbuje nam je przekazać słowami. Nie przerywajmy dziecku, pozwólmy dokończyć wypowiedź. Gdy podpowiadamy mu słowa, zwroty, dawajmy również możliwość wyboru odpowiedzi. Nasze słownictwo powinno być zróżnicowane, ale znane dziecku;

Pamiętajmy – podstawową formą ćwiczeń powinna być rozmowa.

• jeśli dziecko ogląda telewizję, to towarzyszmy mu w tym. Komentujemy wydarzenia pojawiające się na ekranie telewizora, rozmawiajmy na ich temat, aby maluszek bezwiednie nie oglądał szybko zmieniających się obrazów i ciągów tekstów bez ich zrozumienia. Wybierajmy programy właściwe dla wieku dziecka. Starajmy się, aby telewizor był włączany tylko okazjonalnie;

• gdy dziecko mówi po swojemu, powtarzajmy po nim tę samą treść w poprawionej gramatycznie formie, ale nie nalegajmy, żeby dziecko powtarzało słowa. Na początku nie wymagajmy również prawidłowej artykulacji. Chwalmy je za każdą głosową reakcję;

• czytajmy dziecku książeczki, nazywajmy to, co widzimy na ilustracjach. Sprawdzajmy, czy rozumie wszystkie wyrazy, zadając mu pytania i ewentualnie podpowiadając odpowiedzi. Możemy naprowadzić dziecko na właściwe słowo, pokazując coś na obrazku, mówiąc początek wyrazu;

• śpiewajmy, powtarzajmy wierszyki, wyliczanki. Do codziennych zajęć włączmy zabawy ruchowe, najlepiej przy muzyce, piosenkach – świetnie sprawdzają się tu piosenki, podczas śpiewania których pokazujemy części ciała;

• w nabywaniu mowy bardzo dużą rolę odgrywa słuch fonematyczny (zwany mownym). Warto go ćwiczyć. Świetnie sprawdzają się tu wszelkiego rodzaju onomatopeje. Zachęcajmy dziecko do naśladowania odgłosów otoczenia, „mowy” zwierząt, pojazdów, samemu dając przykład, ale też uważnie przysłuchując się naszemu dziecku. Starajmy się łączyć wydawanie różnych dźwięków i naśladowanie odgłosów z ruchami rąk i całego ciała. W wieku 2-4 lat dziecko powinno wysłuchiwać i rozpoznawać odgłosy z otoczenia bez pomocy wzroku. Starsze dzieci bawić się mogą w powtarzanie rytmów, wyklaskiwanie, wystukiwanie (np. używając instrumentów muzycznych), a potem w wysłuchiwanie wyrazów w zdaniach, sylab i głosek w wyrazach;

• zwróćmy uwagę na ćwiczenia dłoni. Zręczność palców ma związek ze sprawnym artykułowaniem i mówieniem. Wykorzystujmy wszelkie okazje do lepienia, klejenia, nawlekania koralików, budowania z klocków, patyczków. Nie zapominajmy o zabawach paluszkowych – „Idzie rak…” itp.;

• ćwiczmy z dzieckiem narządy mowy w formie zabawy – „gimnastyka buzi i języka”. Sprawne funkcjonowanie narządów mowy to warunek prawidłowego wymawiania wszystkich głosek. Niektóre dzieci wymawiają głoski niedbale, przy jak najmniejszym wysiłku mięśni narządów mowy. Nieprawidłowości tego rodzaju nie wynikają z wad wymowy i nie wymagają pomocy specjalisty. Wystarczą codzienne parominutowe ćwiczenia wyrazistości mowy oraz gimnastyka narządów artykulacyjnych;

• czynność mowy jest nierozerwalnie związana z oddychaniem, a prawidłowe oddychanie jest fundamentem dobrej mowy – stosujmy ćwiczenia oddechowe, dmuchajmy, chuchajmy;

• pozwólmy dziecku na osłuchanie się z poprawnym brzmieniem głosek, których ono jeszcze nie wymawia, wykorzystując w tym celu książeczki, obrazki, opowiadania, gry. Ćwiczenia indywidualne powinien prowadzić logopeda;

• bardzo ważnym czynnikiem, mogącym dość szybko przyspieszyć rozwój mowy naszej pociechy, jest kontakt z rówieśnikami. Warto zapisać malca do przedszkola lub zadbać o to, by dużo przebywał w towarzystwie innych dzieci – na placu zabaw, w klubiku dziecięcym, w czasie wizyt u znajomych;

• pamiętajmy, by nigdy nie krytykować mowy dziecka w jego obecności ani w obecności innych dzieci, nie porównywać go z rówieśnikami. Zawsze chwalmy dziecko, nie tylko za widoczne osiągnięcia, ale za wszelkie, nawet niezbyt udane próby i starania.

 

Opracowała: mgr Katarzyna Wieczorek, logopeda, na podstawie materiałów z internetu i własnego doświadczenia.

_______________________________________________________________________________

 

Jak pomóc dziecku gdy ma problemy z niepłynnością mowy?

 

U wielu dzieci, w okresie wczesnego dzieciństwa, występują różne objawy niepłynnego mówienia, które nasilają się okresowo mniej lub bardziej.

Jeżeli Twoje dziecko ma problemy z mową, skłonności do wahania się podczas mówienia, powtarza pewne dźwięki, sylaby, słowa, a nawet całe frazy – może przechodzić przez naturalny dla nauki mówienia okres rozwojowej niepłynności. Przytrafia się to wielu małym dzieciom.

Czasem jednak niepłynność jest bardziej nasilona, mówieniu towarzyszy napięcie, wypowiadanie się stanowi duży problem. Może to sugerować jąkanie wczesnodziecęce.

Aby to ocenić – najlepiej skorzystaj z konsultacji logopedycznej. Poniżej zamieściłam kilka porad dla rodziców dzieci jąkających się.

 

Porady dla rodziców dzieci jąkających się

1.      Nie mów do dziecka: nie jąkaj się.

2.      Nie kieruj uwagi dziecka na jego sposób mówienia.

3.      Cierpliwie słuchaj, gdy dziecko się jąka.

4.      Nie mów za dziecko i nie odpowiadaj za nie na pytania.

5.      Nie polecaj dziecku, aby powtórzyło, mówiło wolniej, pomyślało za nim powie lub też żeby wzięło większy oddech.

6.      Jeśli dziecko mówi szybko i chaotycznie, gdy jest podniecone, można powiedzieć: uspokój się mamy dużo czasu.

7.      Nie wsłuchuj się uważnie w mowę dziecka, gdy ono się jąka.

8.      Jeśli dziecko ma dobry okres (to znaczy mówi płynnie), nakłaniaj je do mówienia jak najwięcej.

9.      Jeśli dziecko ma zły okres, zajmij je czynnościami manualnymi lub śpiewem, aby mówiło jak najmniej.

10.  Wzbudź w dziecku poczucie, że jest pod jakimś względem lepsze od innych.

11.  Nie pozwalaj na ingerencję osób trzecich.

12. Dbaj, aby dziecko prowadziło regularny tryb życia.

 

Opracowała: mgr Katarzyna Wieczorek, logopeda, na podstawie materiałów otrzymanych od dr M. Chęćka.

                       

Najczęściej spotykane u dzieci wady wymowy

Warunkiem prawidłowego wymawiania głosek jest sprawne działanie narządów mowy. Realizacja każdej głoski wymaga określonego układu artykulacyjnego i określonej pracy mięśni. Toteż narządy mowy trzeba tak ćwiczyć jak pianiści ćwiczą sprawność palców. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu położenia poszczególnych narządów mowy (kinestezja).     

Jakie są najczęściej spotykane u dzieci wady wymowy? O wadach wymowy mówimy wtedy, gdy odbiega ona od normy fonetycznej ogólnie przyjętej w danym języku. Wady te obejmują szeroką gamę odchyleń od normy, poczynając od drobnych nieprawidłowości w realizacji poszczególnych głosek aż po ciężkie wady, które utrudniają kontakt z otoczeniem i powodują złe przystosowanie dziecka do życia. Do najczęściej występujących wad wymowy należą.   

- Sygmatyzm, czyli tzw. seplenienie, które polega na wadliwej realizacji głosek szumiących [sz,ż,cz,dż], syczących [s,z,c,dz] i ciszących [ś,ź,ć,dź]. Jedną z odmian seplenienia jest seplenienie międzyzębowe. Pojawia się ono wówczas, gdy dziecko zaczyna wymawiać głoski z językiem wysuniętym między zęby. Wada ta nie ustępuje samoistnie. Seplenienie powstaje najczęściej w okresie kształtowania się mowy. Wśród przyczyn, które mogą powodować seplenienie wymienia się: nieprawidłową budowę anatomiczną narządów mowy, zaburzony słuch, naśladownictwo, nieprawidłowy zgryz, wymianę uzębienia mlecznego na stałe oraz niesprawność języka i warg.   

  
- Rotacyzm czyli tzw. reranie, które charakteryzuje się niewłaściwym wymawianiem głoski [r].Głoska ta może być wymawiana jako -  j, l lub r  języczkowe oraz całkowicie opuszczana. Generalną przyczyną rotacyzmu jest niedostateczna sprawność ruchowa języka, nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych (głównie języka), anomalie podniebienia twardego, anomalie zgryzowe, naśladownictwo, niedostateczne słuchowe różnicowanie dźwięków.      

- Zdecydowanie rzadziej występuje mowa bezdźwięczna, czyli nieprawidłowa wymowa głosek dźwięcznych, bez drgań wiązadeł głosowych. Przyczyną bezdźwięczności jest zwykle zaburzony słuch fonematyczny. Przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego: wargi i policzki są wiotkie, głos jest zwykle monotonny, cichy, bez barwy. Do zaburzeń artykulacji, które polegają na nieprawidłowej pracy języka, należy zaliczyć również nieprawidłową wymowę głosek k ( kappacyzm), g  ( gammacyzm), l ( lambdacyzm). Głoski te wymawiane są jako t, d, j -  mogą być opuszczane w wyrazach albo wymawiane ze zwarciem krtaniowym, co przypomina chrząknięcie.

Bibliografia:
G. Demel „ Wady wymowy” Warszawa 1979r.                                                            

G. Demel „ Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola” Warszawa 1998r.        

J. E. Nowak „ Wybrane problemy logopedyczne” Bydgoszcz 1997r.                           

E. Sachajska „ Uczymy poprawnej wymowy” Warszawa 1987r.                                  

I. Styczek „ Zarys logopedii” Warszawa 1970r.                                                           

H. Spionek  „ zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne” Radom 1995r.

                                                                                                                                                                  Opracowała: mgr Katarzyna Wieczorek - logopeda